День Славы Высочайшей батальона "Зоська" 22.09.1944

Na prośbę wielce sympatycznej blogerki CVT przetłumaczyłem jeden z ważniejszych moich tekstów o Powstaniu Warszawskim "Słoń zginął po Dniu Chwaly Najwiekszej baonu "Zośka"
Pod nim dodałem po polsku wspomnienia jednego z głównych bohaterów tego Dnia legandarnego kapitana Jerzego, dowódcy tego batalionu AK

Сегодня 22-ого сентября годовщина последнего боя самого известного батальона Армии Крайовой, боя который показал не только необычный, сравнимый только с брестским или сталининградским, героизм варшавских повстанцев, но показал тоже настоящее отношение советских союзников к Варшавскому Восстанию.

Этот текст основан тщательно верно на воспоминаниях участников этих событии.

 

День Величайшей Славы батальона "Зоська" и немецкого позора

 

В ночь с 22 на 23 сентября 1944 погиб Слон. Не лишь бы какой Слон, лейтенант АК Ежи Гавин, легенда антифашистского подполья Варшавы и всей Польши, участвовавший в наиболее известном освобождении узников Гестапо - под Арсеналом 26.03.1943 – (http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Arsenal). У него тогда заклинило автомат и весь план мог рухнуть, но поблизости был надёжный "Зоська" - Тадеуш Завадский и «заговорил» его "Стен", защищая спасителей освобождаемого Яна Бытнара. Всё это увековечил Александр Завадски в своей  книге „Камни на Шанец”.

Смерть Слона была такой же славной, как и его жизнь.

После драматического дня самых ожесточённых боев Варшавского Восстания, 22.09.44, в ночных потёмках остатки батальонов "Зоська" капитана Ежего (Ричард Бялоус) и 3.ДП ВП майора Латышонка наткнулисьна немецкие посты. На вопрос: "Пароле, Пароле?", ответили обычным и очень эффективным повстанческим откликом - гранатами. Немцы сразу же открыли пулемётный огонь. Несколько солдат с капитаном Ежим и старшим сержантом ЛВП перепрыгнули через немецкие окопы и с большими трудностями (см. воспоминания Ежего), но всё-таки добрались до центра города, ещё удерживаемого поляками. Остаток отряда отступил в панике, а поручник Слон остался на месте. Навсегда.

Потеря командиров стала причиной того, что оставшиеся в живых бойцы группы сдалась гитлеровцам, не обращая внимания на возможность расстрела, вероятность которого, между прочим, была очень высокой.

Описание "Дня Величайшей Славы батальона „Зоська” и всеобщoгoнемецкoгoпозора" поможет понять, через что пришлось пройти молодым солдатам АК, прежде чем они решились на своё последнее, такое отчаянное решение.

22 сентября 1944, когда командованиеAK начало реально думать о капитуляции, а 1. Армия войска польского прекратила попытки форсирования Вислы, остатки известного батальона “Зоська” дали свой последний, 24-часовой бой, ставший для батальона самым тяжелым. А ведь за плечами у него был уже славный боевой путь. С 1 по 11 августа 44-го - защита вольских кладбищ. Потом стоическая 3-х недельная защита Старого Города (Ставки, гетто, ПВПВ, больницы Яна Божи и баррикады на углу Бонифратерской и Сапежинской). А после неё, не имеющий аналогов прорыв через 7 рубежей немецкой обороны из Старого Города к центру. «Зоська» стал единственным отрядом, которому это удалось сделать. Его остатки выбрались из Старого города по спасительным для них канализационным трубам, чтобы потом вести бои в окружении Черняковского плацдарма. Батальон был в полной изоляции от других, ещё удерживаемых поляками районов города. Голод и жажда мучили его бойцов, несмотря на то, что Висла была совсем близко (в 50 метров от последнего держанного дома)

За несколько дней до 22-го погиб любимый всем батальоном его командир - лейтенант Анджей Морро, не раз выводивший своих мальчишек и девчонок из казалось бы безнадежных передряг. Анджей, по мнению плк. Радослава, был "лучшим ротным" какого этот профессиональный военнослужащий встретил за свою 30-летнюю службу.Без вести пропал и один из наиболее известных и авторитетных людей этого исключительно элитного отряда - лейтенант “Князь” (Анджея Самсоновича). И это тоже, несомненно, сказалось на психологическом состоянии бойцов батальона.

Как написал полковник Адам Борткевич в сочинении всей своeй жизни - "Варшавское Восстание":

"Пятница 22.09 стала днем поражения польских отрядов защищавшиxчeрняковский плацдарм, но одновременно стала Днем их вечной славы". 

 Определение Варшавского Восстания, данное ему немецким канцлером Шредером -“символ польской славы и немецкого позора”- идеально подходит к самоотверженной защите последнего дома на улице Вилановской. Того дома, который будучи последним, по странной иронии судьбы имел совершенно другой порядковый номер. Дом № 1.

После 16 дней ожесточенных боёв в районе Черняков, когда нередко 1 этаж, 1 коридор, 1 подвал несколько раз переходили из рук в руки, перед тем, как быть окончательно уничтоженными, сожжёнными или захваченными немцами, в польских руках оставался только один достаточно большой дом. Его защищало примерно 200 повстанцев. Почти все из них были ранеными или контужеными. Все - голодными и чертовски уставшими от беспрерывных почти двух месячных боёв. И поддерживала в них силы только надежда на скорую, обещанную командованием 1.Армии ЛВП, переправу на пражский берег Вислы. В ночь с 21 на 22 сентября они её не дождались, но соотечественники с другого берега Вислы обещали по остававшейся ещё в рабочем состоянии последней радиостанции, что к утру помощь обязательно будет – «только выдержите!”.

Незадолго до рассвета, в 5:30, немцы атаковали тыльную часть этого последнего каменного дома, однако стремительная контратака поручика Витольда Моравского, несомненного героя этого дня, отбросила их.

8:00 утра – командир 3 дивизии 1 Армии ЛВП отложил обещанную переправу на 9:00. В это же время фашисты повторили атаку силами штрафных батальонов, которым, несмотря на большие потери, удалось достичь стен здания. Нападающие сразу же пробили в стенах дыры и начали бросать в них гранаты. Правда, повстанцам удалось некоторые из них, через эти же дыры, вернуть немцам обратно. Это, плюс очередная контратака Витольда, обратили уже почти праздновавших победу фрицев в бегство.

В 9:00 немцы предложили перемирие, чтобы эвакуировать последних гражданских лиц, остававшихся в подвале здания среди тяжелораненых. За несколько минут до конца перемирия, в 10:00, эсесовцы начали вероломно обливать здание бензином. Запах почувствовал Витольд и огнём пулемёта отогнал немцев:

"Краткий момент замешательства, паника, возглас Витольда - „стреляй в негодяев!”... и длинная пулемётная очередь"…

Однако ближайший гараж всё-таки загорелся. Огонь вскоре охватил и первый этаж дома.

Переправу, в очередной раз, отложили на 12:00 часов. Поводом была „потеря” химического средства, с помощью которого необходимо было поставить дымовую завесу. А всё это время польские посты были под непрерывным огнём из гранатомётов и пулемётов.
    В 10:00 с 3-х сторон началось наступление отрядов СС, поддержанное 9 САУ-ами (и это - несмотря на то, что на противоположном берегу Вислы стояли батареи советской артиллерии и польского ЛВП).

"Ад, который начался, нельзя сравнить с чем-либо другим"  вспоминал командир - капитан Ежи, ветеран батальона и обороны Варшавы 8-28.9.1939. Эсесовцы снова достигли развалин дома и пытались стрелять в спрятавшихся внутри защитников.

Чтобы "вытеснить врага с позиций, без которых переправа стала бы невозможна", началась возглавленная капитаном Ежим контратака, которая, наконец-то получив артиллерийское прикрытие с того берега Вислы, завершилось успехом. Немцы побежали.

Но на польских позициях усиливался пожар.  Переправу отложили на 8-ой час вечера...

Так и не наступил обещанный "союзником" сброс пищи, хотя на том берегу знали, что у защитников уже несколько дней во рту не было ничего, кроме принесенной под немецким обстрелом воды из Вислы...

Целый день в пылающем доме отбивали ожесточенные атаки штрафных немецких и русскоязычных отрядов, без сожаления бросаемых их командованием под польский огонь. Ежи вспоминал: “никогда до этого в Варшавском Восстании немцы не проявляли такой нервной активности и не атаковали с таким бешенством”. Под давлением противника защитники были вынужденные оставить 1-ый этаж здания, оставив на нём тело командира взвода “Алек” Ежего Вэилья, забрать которое из-за страшного обстрела было нереально.

В 19:00 зашло солнце и немцы традиционно умерили свою активность. По радиостанции пришло донесение, что переправа перенесена на 22:00...  Командир 3 дивизии и лично сам командующий 1 Армии ЛВП ген. З. Берлинг уверили м-ра Латышонка (интересно, что с ним стало после войны?) и к-на Ежего, что “100 лодок уже собрано и переправа точно состоится”.

20:00. Под покровом темноты немцы попробовали внезапным и неожиданным наскоком захватить польский редут, но ободрённые повстанцы вместе с солдатами ЛВП без особого труда оттеснили их.

21:00. Пор. Слон страхует место переправы, арьергардом повстанцев командует пор. Витольд, без которого, как позже вспоминали защитники, пережить этот день было бы невозможно...

22:00. Прибывает несколько лодок, предназначенных для эвакуации командования, но офицеры уступают их тяжело раненым. Однако, смертельно уставшие и душевно вычерпанные солдаты ЛВП, толкаясь и проклиная всё и всех, самовольно занимают переправочные средства и отплывают на них. Но достичь противоположного берега никому из них не удается. Под плотным заградительным огнем немцев все переполненные лодки тонут. Следующие не приходят, а офицер-сапер, прибывший с правого берега, объясняет, что из-за сильного немецкого огня переправа вынуждена быть перенесена на следующие ночи...

Начинается очередная атака немцев, но огонь пулемётов Витольда спасает положение.

К-н Ежи посылает Витольда с добровольцами вплавь через Вислу с задачей прислать лодки хотя бы для тяжелораненых. ЛВП Латышонэк честно говорит Ежему: ”Ты должен послать своих людей, меня не послушают”,- а сам, примерно с девятью десятками бойцов АК и ЛВП, решает пробиться к центру города, заявляя, что “бахнет в башку первому, кто осмелится упомянуть о капитуляции”.

Осуществить это намерение, сходное с тем прорывом, что тремя неделями ранее батальон предпринял из Старого Города в центр, удалось только ему и нескольким солдатам (м.д. одному старшине из ЛВП). Остаток группы, после самой большой потери этой ночи – пор. Слона - под воздействием капеллана отряда отца Павла сдался немцам.

Гитлеровцы (по-моему, эсесовцы Дьяченко) отделили АКовцев от солдат ЛВП, к которым относились намного лучше, не избивали их и не называли "бандитами", как одетых в немецкие трофейные маскировочные куртки АКовцев. Последних же, наоборот, избили и, поставив у стены, навели на них станковый пулемёт. И почти стали стрелять в уже простившихся с жизней юношей и девушек, как буквально в самый последний момент, будто из-под земли вырос немецкий офицер Вермахта, отменивший расстрел.

Командир СС, естественно, не согласился с этим решением и попытался его оспорить, но, в конце концов, махнул рукой, и повстанцев отправили в допрос.

Все они выживут. За исключением связисток. Эти героические девушки были расстреляны. Страшная судьба ждала оставшихся на пепелище редута санитарок и тяжелораненых. К ним не были применены положения женевской конвенции. Для них у немцев не осталось даже простого человеческого сочувствия. Не было и великодушия победителей. Пусть и временных победителей.

Началось то зверство, что уже было известно по р-нам Воля и Охота - солдаты АК и санитарки вешались на трансмиссионных поясах и собственных шарфах. СС-овцы грабили и убивали молодых людей из гражданского населения, на что спокойно смотрели немецкие офицеры – командовавший ими майор Курт Фишер и его  непосредственный начальник группенфюрер СС Раинефарт. Первый после войны станет начальником полиции в немецким городе Касель, второй - в демократической и "денацифицированной» ФРГ - мэром города Вестерланд (такой западногерманский курорт, как примерно Сочи), депутатом парламента и деятелем Союза Выгнаных и Лишеных Прав (имеется в виду «изгнание» из западных земель, присоединённых к Польше). До самой смерти (1979 г.) правительство ФРГ выплачивало Раинефарту генеральскую пенсию.

My, ludzkie bydło, ludzki gnój   
z suteren i poddaszy, i
my, chcemy herb mieć swój
na zgubę wrogom naszym.
Dłoń nabiegnietą siecią żył,
gorącą od purpury
chcemy zacisnąć z wszystkich sił
i straszną wznieść do góry
Мы, человеческое быдло, человеческий навоз
Мы из подвалов и чердаков,
Мы хотим иметь свой герб
На гибель нашим врагам.
Кулак набегнутый сетью жил,
Хотим сжать из всех сил
И страшный поднять вверх !
J.Romocki , прапорщик бат.АК "Зоська", погибши 17.8.1944 в Старом Городе Варшавы

После такого текста по-моему подходит только эта песня, поляками прекрасно понятная ...

Для написания этого текста я пользовался книгами:

A.Bortkiewicz "Powstanie Warszawskie. Zarys działań natury wojskowej"

A.Bortkiewicz-Celinska  "Batalion Zośka"

D.Kaczyńska "Byli żołnierzami <<Parasola>>"

R.Białous "Walka w pożodze"

Pamiętnik żołnierzy batalionu "Zośka" - szczególnie wspomnienia: "Zosi", "Boruty", "Jura", "Leszczyca"

OSTATNI DZIEŃ CZERNIAKOWA (kapitan Jerzy - Ryszard Białous)
 
Harcerski Batalion „Zośka", bardzo skrwa­wiony walkami na najtrudniejszych pozycjach, wysiany został w pierwszych dniach września do dzielnicy wówczas najspokojniejszej - do Czerniakowa.
Ale i tutaj po jego przybyciu zmieniła się sytu­acja. W połowie września Armia Czerwona przy­stąpiła do udzielenia bezpośredniej pomocy dla walczącej od tygodni Warszawy - pomocy jakże nikłej i spóźnionej. Nastąpiły zrzuty broni i żyw­ności na place Warszawy, a na brzegu czernia­kowskim wylądował jeden batalion tzw. Armii Berlinga. Dowodził nim oficer so­wiecki. Została nawiązana łączność z artylerią sowiecką. Fala nadziei przeszła przez miasto.
Ale natychmiast Niemcy z furią przystąpili do likwidacji przyczółka czerniakowskiego. Od 13-go września Czerniaków został otoczony, łączność ze Śródmieściem przerwana. Więk­szości oddziałów Armii Krajowej udało się jesz­cze wycofać kanałami do Mokotowa i Śródmie­ścia; pozostał jedynie batalion „Zośka" z zada­niem utrzymania przyczółka, który by umożli­wiał dalsze lądowanie pomocy sowieckiej. Z miasta można było obserwować wściekły ogień artylerii i granatników niemieckich, ata­ki „Stuka", słychać było ciągle ponawiające się natarcia niemieckie. 24-go września Czernia­ków ucichł.
Nadszedł dzień 23 września. Obudziłem się ze stanu półdrzemki, w jaką zmęczony czło­wiek zapadał między jednym a drugim natar­ciem, między jedną a drugą obroną. W uszach huczą mi jeszcze ostatnie wybuchy granatów, rwących się nad naszymi głowami. Słyszę jeszcze cichy pojęk rannych i umierających, le­żących pokotem w ciasnym korytarzu piwnicy, potrącanych przez kolegów śpieszących na sta­nowiska.
    Alarm! Niemcy nacierają! Okrzyki te nie wy­wołują jakiejś gorączkowej krzątaniny, gdyż stały się już chlebem powszednim garstki obrońców. Pośpiech ich jest jakiś przytłumiony, jak pośpiech robotnika wykonującego swe co­dzienne czynności. I znowu terkot ckm-u za­głusza jęki rannych, granaty rwą się po stare­mu i po staremu giną ludzie.
Niemcy są już w garażu. Ich próby przedar­cia się do budynku, w którym siedzimy my, pa­raliżuje nasz karabin maszynowy, długimi se­riami wymiatający podwórko. Kilku śmielszych żandarmów wije się już w mękach konania we drzwiach garażu. Inni cofają się w popłochu.
Teraz kolej na nasze granaty. Lecą „filipinki", lecą sowieckie ppance - przez bramę i dach garażu. Wyrywają belki pułapu, który wali się z suchym trzaskiem i znów słychać jęki ran­nych. Teraz my nacieramy, skokami przez po­dwórze za pierwszy filar bramy, do garażu, do stróżówki, starą drogą zasianą nowymi trupa­mi. Kilka krótkich serii peemów, jeszcze jeden wybuch granatów i cisza.
Chłopcy wracają z wolna, niosąc zdobycz; peemy, kb, granaty. Ale to, co niedawno jeszcze wzbudzało ich entuzjazm, dziś rzucane obojęt­nie powiększa stos zgromadzonej już poprzed­nio broni, nikomu niepotrzebnej, bo przewyż­szającej znacznie wciąż malejącą liczbę obroń­ców. Patrzę na zmęczone i wymizerowane twa­rze, na których parodniowa głodówka wycisnę­ła już wyraźne piętno. Widzę, jak z ufnością pa­trzą na mnie, wierząc, że dzień dzisiejszy jest ostatnim dniem piekła, w którym tkwimy już szereg dni. To im obiecałem.
Leniwa myśl coraz bardziej gorączkowo ukła­da plan przebicia się do Śródmieścia. Rzecz to niełatwa. Dane, którymi rozporządzam, są bar­dzo skromne. Gdzie są Polacy? Przed 10 dniami ktoś nam przyniósł wiadomość, że nasi opano­wali plac Trzech Krzyży, zajęli budynek w górnej części ulicy Książęcej, poszerzyli stan posiada­nia na teren Frascatti. Ale gdzie są obecnie? Czy utrzymali się na tych pozycjach, czy też zostali wyparci; a może są bliżej, niż przypuszczam? Tej ostatniej myśli przeczy cisza, która trwa od paru dni na kierunku Śródmieścia.
A więc plac Trzech Krzyży - to chyba można przyjąć. Tu w tok myśli wpada gorączkowy meldunek: radiostacja nie działa, akumulatory wyczerpane, na współpracę artylerii sowieckiej już odtąd liczyć nie można.
Myśl, że ostatnia nić, łącząca nas ze świa­tem, została zerwana, wprowadza mnie w stan gorączkowej działalności. Zsuwam się z tap­czanu, ciągnąc za sobą obolałą nogę. Kuszty­kam z laską do kuchni, w której stoi radiosta­cja. Otaczają ją rozgorączkowane twarze: ma­jora Łatyszonowa, radiotelegrafisty i kilku lu­dzi obsługi. Padają słowa polskie i rosyjskie. Dowódca plutonu łączności tłumaczy, że od kilku dni prosi o przysłanie nowych akumula­torów, ale bezskutecznie. Pozostają jeszcze ra­kiety, ale jak przy ich pomocy regulować ogień artylerii?
Pytam, czy mogą zastąpić akumulatory bate­riami telefonicznymi i latarkowymi. To im nie przyszło na myśl - ale można spróbować. Wo­łam jednego z chłopców, znającego się na elek­trotechnice, i polecam wymontować wszystkie baterie ze zbędnych zresztą aparatów telefo­nicznych. Polecam zebrać wszystkie bateryjki z latarek, jakie się u nas jeszcze znajdują. Sam siadam i poddaję swą nogę zabiegom wpraw­nych rąk sanitariuszek.
Patrzę na ich umorusane i zmęczone twarze, na ich zręczne ręce, krzątające się żwawo przy bandażach. I znów doznaję dziwnego skurczu serca na myśl, co stanie się z tą garstką dziew­cząt, które towarzyszyły nam wszędzie, w chwilach radosnych zwycięstw i ciężkich po­rażek. Myśl wraca ciągle do jednego wieczoru, jakże niedawnego, gdy w gronie najbliższych przyjaciół, dowódców kompanii i instruktorów harcerskich, siedzieliśmy przy kominku, z ra­dosną gorączkowością snuliśmy projekty na „po wojnie", szukając swego miejsca w wirze pracy obywatelskiej, której owocem mima być wielka i lepsza Polska. Piotr, Andrzej Morro, Długi, Witold, Florian, Kołczan, Jureczek Sa­dowy, Wika i ja. Mówiliśmy o metodzie pracy wychowawczej w naszym oddziale: o kształto­waniu charakteru pełnego człowieka. Padały gorące słowa, twarze oświetlone ruchliwym płomieniem kominka promieniały jakimś dziw­nym zapałem.
A teraz? Zostaliśmy Witold, Wika i ja. Ciało Jureczka leży jeszcze teraz o dwa piętra nad nami, niedostępne z powodu wściekłego ognia npla, który przez zawaloną pociskami z „Tygry­sów" ścianę szczytową ma wygodną obserwa­cję na klatkę schodową. Przecież z nim wczoraj jeszcze wspominaliśmy, na kilka minut przed jego śmiercią, kolegów poległych na Woli i Sta­rówce.
W tok rozmyślań wpada gorączkowym gło­sem powtarzane: Elektron, tu Sokół, Elektron, tu Sokół, Elektron, tu Sokół... To odezwała się znowu radiostacja.
Zarządzam odprawę w ścisłym gronie: ksiądz Paweł, mjr Łatyszonow, oficer obserwacyjny so­wieckiej artylerii, Witold. Oświadczam: W ciągu dnia dzisiejszego musi nastąpić ewakuacja resz­ty oddziałów „Berlingowców" i moich. Jest obecnie godzina 6 rano. Ewakuacja musi rozpo­cząć się od godziny 8-ej. W związku z tym żą­dam: o godzinie 7.50 ogień artylerii na pozycje niemieckie w rejonie ulic: Rozbrat, Solec, gróg Ludnej, Gazowni, Zagórnej, Spółdzielni „Spo­łem", Okrąg 2. Równocześnie ogień ciężkich dział na Sejm, Aleję Szucha, Pole Mokotowskie, Filtry, Ogród Saski, Szpital Łazarza. Ogień bez­pośredni na Solec i Wilanowską po obu stronach przyczółka, który trzymamy między ulicą Wila­nowską a Zagórną. Zaporę ogniową po linii sko­śnej od ulicy Wilanowskiej róg Solca przez tere­ny „Społem", Czerniakowską do Górnośląskiej. Sama przeprawa powinna zacząć się o godzinie 8-ej w kolejności następującej: ciężko ranni, lek­ko ranni, kobiety i ludność cywilna, „Berlingow­cy", ja ze swoim oddziałem. Ubezpieczenie przyczółka od strony płn. i zach. w czasie prze­prawy obejmuje drużyna Jurrasa wzmocniona ckemem, ubezpieczenie z płd. obejmą dwie dru­żyny fizylierów z jednym ckmem i dwoma lkma­mi. Stanowisko w miejscu lądowania obsadzi „Słoń" z jedną sekcją z km-em. Ponieważ żoł­nierze nasi od trzech dni nic nie jedli, proszę o natychmiastowy zrzut żywności w rejon naszej posesji Wilanowska 1. W czasie przeprawy pro­szę o zasłonę dymną. Gdyby dowództwo 3-ej dywizji odmówiło z jakichś względów swej pomo­cy, jestem zdecydowany w nocy przebić się z od­działem do Śródmieścia: szczegółowy plan i rozkazy podam do wiadomości w odpowied­nim czasie.
Niewiele było do dodania. Mjr Łatyszonow rozumiał całą grozę sytuacji. Żołnierze jego jawnie buntowali się. Wczoraj pewna ich część poddała się Niemcom, dziś coraz częściej sły­chać głosy za poddaniem się.
Radiostacja znów pracuje. Mówi Łatyszo­now. Powtarza słowo w słowo moje żądania. Po chwili komunikuje mi przychylną decyzję swe­go dowództwa z tym, że godzinę rozpoczęcia przeprawy przesunięto na 9-tą, a przesłona z mgły będzie wykonana w kilku oddzielnych falach. Dostaniemy 100 pontonów po 20 osób pojemności każdy. Kolejność przeprawy zaak­ceptowana.
Widzę wokół rozjaśnione twarze. Wieść o przeprawie podawana z ust do ust biegnie do najdalszych stanowisk. Dzień wstaje pogodny i Saska Kępa nęci bliskością swego brzegu, ja­snością niezniszczonych domów. Na brzegu praskim obserwujemy niewielki ruch cywil­nych kobiet.
Oczy strzelców tkwiących na stanowiskach kleją się ze zmęczenia. Patrzę na ich znękane ciała, szarpane bólem ran niedostatecznie opa­trzonych, zropiałych. Mówię z nimi spokojnie, rzeczowo, staram się wlać im w serca wiarę w szczęśliwe zakończenie dramatu, którego są aktorami, odchodzę szczęśliwy, gdy uda mi się wywołać uśmiech na ich twarze.
Wszystkim wmawiam, że czeka nas jeszcze dzień wysiłku, gdyż mimo wszystko spodzie­wam się przeprawy raczej w nocy niż rankiem, przypominam im naszą przeprawę przez Ogród Saski i mówię, że przecież zawsze możemy to samo powtórzyć - tym razem przez Ogród Fra­scatti. Jakieś sztuczne ożywienie zdaje się wstę­pować w te wychudłe ciała. Padają nawet dow­cipy. Słychać gdzieniegdzie śmiech, dawno nie­spotykanego gościa w tym domu grozy.
    Na powiększenie entuzjazmu wpływa ujaw­nienie się patrolu wysłanego po wodę. Poza ko­tłem wody przynieśli wspaniałą zdobycz: zdep­taną, twardą skórę z wielkiego bochna chleba. Nie wiem, kto ją rzucił na drogę naszego patro­lu; wiem jednakże, że takiej radości z pozornie tak błahego powodu nie widziałem dawno.
Mimo woli spoglądam w kierunku rzeki, ku drodze znaczonej ciałami poległych, ku rzece tak bliskiej, a tak okrutnie dalekiej. Chwilę za­stanawiam się, ile krwi kosztowała każda kropla wody wydarta tej rzece. Jeszcze widać na brze­gu zamarłego jak gdyby w ruchu czerpania człowieka, który już nigdy wody nie zaczerpnie ani nie zbliży do wyschniętych ust. Inny leży w postawie spokojnego spoczynku, jakby znużo­ny długą drogą położył się na wilgotnym brzegu rzeki dla zaczerpnięcia oddechu.
Stanowczo zbyt często myśl moja ucieka ­zawracam ją szybko do gwaru, którym rozbrzmiewa piwnica. To dziewczęta gotują praw­dziwą zupę - chlebną zupę. O błogosławiona dłoni, któraś rzuciła na drogę moich chłopców skórę zeschniętego chleba. Ale w gwar rado­snych głosów wdziera się znowu okrzyk Witol­da: - Alarm, wszyscy na stanowiska!
To szeroką falą tyraliery biegną Niemcy z re­jonu „Społem". Skokami przebiegają ulicę. Ale już kilku pada skoszonych naszymi karabina­mi. Inni jednak dopadają pod szczytową ścianę naszego bloku.
    W ciasnym korytarzu piwnicy słychać gorącz­kowe kucie młota i podczas gdy na podwórzu to­czy się zażarta walka, w której peemy i granaty mają najwięcej do powiedzenia, ciemny kory­tarz piwnicy staje się widownią innej walki, nie mniej zażartej.
Oto nagle snop światła rozdziera mrok piw­nicy i białe twarze rannych wychylają się z ciemności. W nagle powstałym w ścianie otworze ukazuje się ręka z jakimś woreczkiem, który usiłuje wcisnąć do środka. Rozlega się okrzyk: - Chcą wysadzić ścianę! - I już wre walka przy otworze. Worek już jest wypchnięty. Znów zjawia się w otworze. Wreszcie wciągnię­ty do środka, umożliwia wetknięcie w otwór peemu. Krótka seria i granaty przez otwór. Ję­ki rannych, tupot nóg uciekających Niemców łączą się ze skowytem dochodzącym z podwó­rza. Znowu cisza, której przeraźliwość podkre­ślają pojedyncze strzały karabinowe.
Wracam do sutereny, w której ksiądz Paweł rozmawia z Martą. Marta to wspaniała łącz­niczka, narzeczona Jerzyka, którego ciało spo­czywa nad nami. Płyną spokojnym potokiem ciche, dobre słowa Ojca Pawła i oczy dziewczy­ny powoli wysychają.
O, jak wdzięczny jestem losowi, że ksiądz Pa­weł jest ze mną. Jakże był mi pomocny ten dzielny kapłan w ciężkich chwilach. Rozma­wiamy o sytuacji. Obaj nie mamy zaufania do tamtego brzegu, bo czyż można wierzyć za­pewnieniom ludzi, którzy przez trzy dni nie potrafili się zdobyć na zrzut żywności dla swo­ich żołnierzy, mimo iż wiedzieli, że ci mdleją z głodu; nie potrafili zdobyć się na przesłanie rzeczywiście skutecznej pomocy, mimo że wiedzieli, iż każdy dzień opóźnienia stawia obroń­ców w tragicznej sytuacji. I dlatego głównym tematem naszej rozmowy jest możność przebi­cia się do miasta. Ksiądz Paweł jest pierwszym, z którym dzielę się swoim planem. W jego ci­chej zgodzie znajduję potwierdzenie słuszno­ści moich rozważań. Trasę ustalam: Solec, Wi­lanówką do Czerniakowskiej, do ZUS-u, Roz­brat, ogrodem wzdłuż Książęcej w kierunku na Instytut Głuchoniemych czy YMCA.
Rozmowę przerywa pojawienie się kilku cy­wili i wojskowych, którzy przychodzą z parla­mentariuszami od Niemców. Jednym z nich jest ksiądz Józef, palotyn. Przedstawiają znany mi przecież tragiczny los ludności cywilnej. Ranni pozostają od kilku dni bez opieki lekar­skiej. Brak środków opatrunkowych uniemożli­wia wykonanie najprostszych zabiegów. Od kilku dni ludność wieczorem gromadzi się na brzegu Wisty, licząc na przeprawę. Korowody rannych na noszach, o kulach i laskach zalega­ją bulwar i okoliczne ruiny. Wśród tych nie­przeliczonych rzesz granatniki niemieckie zbierają krwawe żniwo.
- Poddajcie się - pada prośba - przecież ta walka nie ma sensu. Niemcy zobowiązują się traktować was jak żołnierzy armii regularnej. Podziwiają wasze męstwo. Proponują rozejm dla przeniesienia rannych do niemieckich szpitali. W czasie rozejmu ludność i wojsko może bez­piecznie przechodzić na stronę niemiecką.
Wszystkie oczy zawisły na moich ustach: ja­ką decyzję one wyrzucą? Czyżby rzeczywiście tak miał wyglądać koniec epopei?
Czuję, jak narasta we mnie jakaś niepohamo­wana złość i wybucham na chwilę potokiem gorzkich słów. Wyrzucam przybyłym, że wdawa­li się w pertraktacje z Niemcami, że śmią do mnie przychodzić z propozycjami, które uwła­czają godności żołnierza. Znam położenie lud­ności cywilnej i gotów jestem wyrazić zgodę na jej wymarsz. Położenie rannych jest rozpaczli­we: i na ten temat gotów jestem rozmawiać z Niemcami, o ile mi udzielą dostatecznych gwarancji przyzwoitego ich traktowania, ale palnę w łeb pierwszemu z brzegu żołnierzowi Armii Krajowej, który by ośmielił się wspomnieć o poddaniu się.
Parlamentariusze godzą się rozmawiać z Niem­cami w duchu moich żądań. Na zakończenie dorzucam, że w czasie rozejmu nie tylko nie wolno strzelać, ale również nie wolno wykony­wać żadnych ruchów o charakterze przesunięć stanowisk. W wypadku niedotrzymania tego ostatniego warunku nie odpowiadam za skutki, gdyż mogę wpłynąć bezpośrednio na swoich żołnierzy, lecz nie mam możności wpłynąć na dowództwo armii Berlinga, które rozporządza własną obserwacją, no i artylerią.
Parlamentariusze odeszli. Po upływie kwa­dransa byli z powrotem. Niemcy godzą się na nasze warunki; jeszcze raz podkreślają, że żoł­nierze nasi w wypadku kapitulacji będą trakto­wani z honorami, na jakie zasłużyli swą boha­terską postawą. Znają naszą sytuację żywno­ściową i wiedzą, że jeśli dziś jeszcze odpowie­my odmownie na ich wielkoduszne propozycje, to jutro sami wywiesimy białą flagę i wymasze­rujemy do niewoli.
    Ostatnie słowa wywołały uśmiech na twa­rzach otaczających mnie chłopców i sypnęły się dowcipy:
- Niedoczekanie wasze, Szwaby!
Fale eteru rozbrzmiały rozkazami. Rozejm do godziny 9-tej. Wstrzymać natychmiast ogień artylerii. Po chwili cichną działa, zamiera też trzask niemieckich km-ów.
Chłopcy dostali dyspozycje: nie schodzić ze stanowisk, każdy ruch Niemców meldować, w wypadku zauważonej akcji - strzelać. Żad­nych rozmów z Niemcami.
Na ulicę wypływa fala cywilów. Idą grupami, obdarci i brudni, na twarzach maluje się zwąt­pienie i rozpacz, niepewność losu. Niosą drob­ne tobołki. To cały ich dobytek ocalony nieraz z narażeniem życia z ruin zwalonych domów. Jedni idą ze spuszczonymi głowami, inni ner­wowo oglądają się wokoło, jeszcze inni posu­wają się niezdecydowanym krokiem człowieka, który w każdej chwili gotów jest cofnąć się. Ko­biety prowadzą za ręce lub niosą dzieci. Sły­chać płacz. Teraz znów dźwigają kogoś na no­szach, ktoś inny idzie ciężkim krokiem czło­wieka rannego wsparty na ramionach towarzy­szy. Idzie korowód rannych. Spod bandaży i szmat spoglądają oczy nabrzmiałe, rzekłbyś, wyrzutem. Gdzieniegdzie w tym korowodzie mar widać mundur.
Teraz kolej na naszych rannych. Ks. Paweł chodzi od jednego do drugiego i spokojnie per­swaduje. O, jak trudno jest wytłumaczyć taką konieczność. Wreszcie grupa cywilów podnosi nosze. Jak straszną musi być świadomość, że wczoraj jeszcze zdrów i cały - byłem potrzeb­nym, ba, zdawałoby się, nawet niezbędnym kółkiem w maszynie obrony, a dziś bezwolny ochłap ludzki - jestem tylko ciężarem dla kole­gów. Takie myśli malują się na znękanych twa­rzach wynoszonych rannych.
Nosze - parodia tego, co normalnie nosi taką nazwę: prowizorycznie sklecone z koców i ram okiennych, czasem to drzwi wyjęte po prostu z futryny, czasem tylko koc czy worek. Koro­wód ten posuwa się wolno wąskimi schodami piwnicy, odprowadzany milczeniem kolegów, których oczy spuszczone unikają wzroku ran­nych. Nie pada żadne słowo. I choć żaden wy­rzut nie wybiegł na usta rannych, choć żaden cywil nie wybuchł wymówką, to jednak czułem się jak winny tych nieszczęść, bo nie umiałem dać im ochrony, bo nie potrafię przyjść im z po­mocą, a teraz zezwalam na to, aby szli do Niemców, na niepewne jutro.
Przeszedł ten pochód smutny i długo jeszcze cisza wisiała w powietrzu: kroki ostatnich od­chodzących cywilów odbijały się echem od ru­in spalonych domów. Nagle w tę ciszę wpada meldunek: Niemcy w garażu, coś robią, są z ni­mi cywile.
Wyglądam na zewnątrz i widzę rzeczywiście kilku żandarmów, jakiegoś SS-mana w grupie cywilów, krzątających się gorączkowo w gara­żu. Rzucam krótkie ostrzeżenie i już nasz ckm sieje krótką serię w stronę zdradliwych Niem­ców, którzy uciekają w popłochu. Jakby na umówiony sygnał wybucha jazgot km-ów, dom wstrząsany wybuchami granatów drży w posa­dach i zasypuje nas tynkiem nadwątlonych ścian. W powietrzu wisi gęsty zapach benzyny czy ropy: za chwilę garaż strzela w górę kaska­dą płomieni, która wyjaśnia nam podstęp Niemców.
Padają słowa komendy i chłopcy biegną przez podwórze orane wybuchami granatów do garażu, by piaskiem gasić pożar rozszerzający się z błyskawiczną szybkością. Walka z poża­rem jest od początku beznadziejna. Wysuszone belki stropu łamią się z trzaskiem. Już płonie i stróżówka. Ogień km-ów nieprzyjaciela sieje po podwórzu, uniemożliwiając ratunek. Walka z płomieniami przenosi się na nasz budynek. Ledwo ugaszony pożar pierwszego piętra wy­bucha na nowo, podsycany przez Niemców bu­telkami z benzyną. Km-y wroga biją długimi seriami po szczytowej ścianie budynku, która świeci już otworami.
Korytarz piwniczny, do niedawna bezpieczne schronienie dla rannych i wypoczywających żołnierzy, staje się ażurowy i nie stanowi już żadnej osłony.
Równocześnie obserwator sygnalizuje poja­wienie się trzech czołgów niemieckich w rejo­nie „Społem". Działa ich walą po chwili w nasz budynek, krusząc górne piętra. „Berlingowscy" strzelcy przeciwpancerni pierzchają ze stano­wisk. Wbiega zwiastun nowej klęski: „Berlin­gowcy" cofnęli się z pozycji na Solcu. Nie wy­trzymali natarcia czołgów idących Solcem od Zagórnej. Pociski dział biją w nasz budynek z kierunku, który dotąd uważaliśmy za bez­pieczny. Nowy okrzyk obserwatora: trzy czołgi w rejonie Ludnej biją w naszą stronę.
Piekło, które zapanowało, nie da się z niczym porównać. 9 czołgów bijących w mały budynek - to stanowczo za dużo na nerwy „Berlingowców", którzy opuszczają stanowi­ska. Uruchomienie radiostacji w tych warun­kach wymaga wielkiej umiejętności. - „Elek­tron, tu Sokół, Elektron, tu Sokół - Poniał, Po­niał" - rozbrzmiewa powtarzane bez końca, aż do zmęczenia, w końcu płynie szereg cyfr - to artylerzysta podaje rzędne.
Z radiostacji przenoszę wzrok na kuchnię, przy której dziewczęta w tumanach kurzu gotu­ją zupę, na ten skarb czekają wygłodniali chłop­cy. Jak trudno ochronić zawartość kotła przed opadającymi kawałkami tynku, jak trudno jest utrzymać ogień, kiedy podmuch co chwilę wy­rzuca ogień i dym z paleniska. Ta cicha walka w huku rozrywających się pocisków, w dymie i ogniu, nabiera cech symbolu.
Teraz szybko montuję przeciwnatarcia na stracone pozycje na Solcu. Jeszcze nie zagrały działa z tamtej strony, kiedy biegną chłopcy, aby wydrzeć stanowiska, bez których przepra­wa byłaby niemożliwa. Walka jest krótka, za­wzięta i Niemcy pierzchają w popłochu.
Podobna sytuacja powtarza się w ciągu dnia kilkakrotnie, gdyż Niemcy ostro nacierają. „Berlingowcy", głodni i zdeprymowani, natarć tych nie wytrzymują, ale moi chłopcy odwoły­wani z innych stanowisk w budynku odbijają utracone przez innych pozycje: powtarza się to do czasu, gdy Niemcy palą wreszcie budynek, o który tyle razy toczyła się walka. „Berlingow­cy" okopują się na wybrzeżu, na którym tkwią już do wieczora.
Zapowiedziana przeprawa nie odbywa się. W ciągu dnia przychodzi z brzegu praskiego wiadomość, że przeprawa za dnia odbyć się nie może, a rozpocznie się o godzinie 20-ej. Teraz mamy wyłożyć płachty rozpoznawcze, gdyż nastąpi zrzut żywności. Natychmiast ściągamy ręczniki, prześcieradła i układamy kwadrat. Nie spowodował on zrzutu żywności, jedynym skutkiem był wściekły ogień granatników nie­mieckich, który uniemożliwił wszelki ruch po podwórzu. Za to ogień artylerii zza Wisły spo­wodował wycofanie się czołgów: można więc było przystąpić do rozdziału obiadu, z takim trudem ugotowanego przez dziewczęta.
Obszedłem raz jeszcze stanowiska, budząc gdzieniegdzie śpiących żołnierzy, którym na­wet huk dział nie przerywał snu.
    Ileż radości może dać łyżka, dosłownie łyż­ka, gorącej zupy!  Już znów słychać ożywione głosy, znów sypią się dowcipy, stanowisko na piętrze wybucha kaskadą śpiewu, który bie­gnie aż po stanowiska niemieckie - to „Sztur­mówka". Niemcy odpowiadają ogniem: ale śpiewak wkłada całą moc pogardy w śpiew, melodia „Szturmówki" góruje.
Trudno zliczyć, ile razy jeszcze Niemcy tego dnia nacierali, ile razy dzielni chłopcy ich od­rzucali; mogę śmiało powiedzieć, że nigdy jeszcze w walkach powstańczych, w których braliśmy udział, Niemcy nie przejawili takiej nerwowej aktywności, nie atakowali z taką furią, jak w tym dniu właśnie.
Ale najcięższą walkę toczyliśmy z ogniem, który wdzierał się do naszego budynku i co chwilę wybuchał z nową siłą. Przed tym wro­giem musieliśmy się cofać - cofaliśmy się wolno, walcząc o każdy pokój, o każdą palącą się deskę. Pożaru nie można było gasić z braku wody: staraliśmy się go jednak umiejscowić na klatce schodowej. Obliczyłem, że wytrzymamy tak do wieczora, mimo że rozgrzane powietrze wypalało nam płuca, usta spierzchnięte pękały z braku wody.
Zbliżał się wieczór rozświetlony pożarami zgliszcz, otaczających nas szeroką ławą. Już dawno straciliśmy rachubę czasu. Szał walki nieco przycichał.
Radiostacja przynosi nam nową wiadomość: przeprawa zostaje przesunięta na 21-szą. Wy­dłużają się twarze obrońców. „Berlingowcy" wyrażają wątpliwość, czy w ogóle nastąpi. Krą­ży z ust do ust opowiadanie o podobnej sytuacji pod Puławami, gdzie oddziały posłane na dru­gi brzeg Rosjanie zostawili bez żywności i amunicji: poszły na stracenie. Żądam rozmo­wy z dowództwem 3-ej dywizji. Najpierw do­wódca 3-ej dywizji, potem generał Berling za­pewniają, że wszystko będzie dobrze. 100 pon­tonów już przygotowano, pada szereg zapew­nień i obietnic, które powtarzane żołnierzom budzą nową falę nadziei.
O 20-tej robimy ostatnie przygotowania do wymarszu. Łatyszonow rozmawia powtórnie z Berlingiem, następnie wygłasza dłuższe przemówienie programowe na temat, że prze­cież oni nie mieli żadnych planów strategicz­nych, lądując na Czerniakowie: jedynym ich celem było przyjście z pomocą proszącym o nią braciom-Polakom, że dla tego celu nie wahał się ponieść wielkich strat - sięgających 500 lu­dzi. Bardzo chcą, żebyśmy teraz to zrozumieli, aby przyszła nasza współpraca mogła wyglą­dać jak najlepiej. Podziwia naszych żołnierzy i przewiduje dla nich oficerskie stanowiska itd.
Nie rozwodziłem się długo w odpowiedzi. Ograniczyłem się do kilku zdawkowych zdań, natomiast zarządziłem zaraz odprawę swoich oficerów i instruktorów, na której ustaliłem sposób postępowania. Dalsze rozmowy przery­wa nam nowe natarcie niemieckie, prowadzo­ne ze zdwojoną silą, wśród przeraźliwego huku granatów i wściekłego ognia km-ów.
Jest to ostatnie natarcie, jakie Niemcy podej­mują tego wieczora. Odparte, jak i poprzednie, wygasa w pojedynczych strzałach karabino­wych i seriach peemów.
Noc zapada. Czerwone niebo jak krwawy na­miot, zwisa nad głowami. Pióropusze rakiet rozdzierają jego czerwień, zalewając rumowi­ska białym światłem. Rumowiska nabierają w tym świetle życia, za chwilę długimi cienia­mi kładą się w stan przerwanego spoczynku.
Przychodzi godzina. Wymarsz. Najpierw „Słoń" z sekcją zajmuje stanowisko na wybrze­żu, aby sygnałami wskazać lądowanie. Równo­cześnie ubezpieczenia zajmują swoje pozycje. Potem długim korowodem wychodzą dziew­częta, reszta rannych z Ojcem Pawłem, „Ber­lingowcy" i wreszcie my. Niektórzy oglądają się na opuszczony budynek, który za chwilę padnie pastwą płomieni, a z którym związało ich tyle przeżyć.
Łączniczka Marta zatrzymuje się, spogląda­jąc w kierunku piętra, na którym spoczywa cia­ło Jerzyka. Ostatnią godzinę przed wymarszem strawiliśmy na walce o wydostanie tych zwłok drogich nam wszystkim, aby Jurkowi sprawić żołnierski pogrzeb. Nowi ranni spowodowali moją decyzję, zabraniającą dalszych prób. Przygotowany grób świeci pustką, a ciało Je­rzyka, żegnane teraz ostatnim spojrzeniem Marty, pozostaje w płonącym domu - po ostat­nim ubezpieczeniu.
Wymarsz odbywa się w zupełnej ciszy. Idzie­my ruinami, potykając się o zwłoki poległych. Rakiety w dalszym ciągu strzelają w górę. Z rzadka słychać trzask karabinów maszyno­wych, ryglujących Solec. Małymi grupkami, w przerwach między jedną a drugą rakietą przeskakujemy ulicę, by znaleźć się na stro­mym stoku wybrzeża nad Wisłą, rozświetloną teraz pożarem szop palących się na Solcu i przecinaną smugą reflektora, ślizgającego się po wodzie jasnym snopem. Wchodzimy na sta­tek zatopiony przy brzegu, podziurawiony, wypełniony rozkładającymi się ciałami.
W blasku rakiet widzimy odrywające się od przeciwległego brzegu łódki: równocześnie try­skają smugi amunicji świetlnej, powietrze na­pełnia się trzaskiem ckm-ów. Artyleria sowiecka zaczyna huraganowy ogień. Za chwilę niemiec­kie moździerze biją w rzekę. Fontanny wody, ra­kiety, smugi pocisków: z nocy robi się dzień.
Wyraźnie rysują się zwaliska mostu Ponia­towskiego. Na rzece widać dokładnie walkę sa­perów z wartkim nurtem. Nadal łupinami łodzi saperskich, które odbiły od brzegu praskiego, przybywa na brzeg czerniakowski tylko jedna, przywożąc dwu zabitych i jednego rannego sa­pera.
    Łatyszonow gorączkowo zarządza, aby ta pierwsza łódź została do jego i mojej dyspozycji, co zgodne jest zresztą z wolą jego przełożonych. Zwraca się do mnie, abym siadał z nim, gdyż wo­bec położenia, jakie tu jest, my przede wszystkim znaleźć się musimy na drugim brzegu.
Odmawiam stanowczo, oświadczając, że u nas panuje zwyczaj, iż dowódca wycofuje się ostatni, i zarządzam opróżnienie statku z tło­czących się nań „Berlingowców". Za chwilę statek rozgorzał walką bestii ludzkich, które tłocząc się do jednej łódki, spychają rannych i kobiety, walczą pięściami, zębami.
Jest godzina 23-a. Pierwsza łódka zostaje za­topiona przez stłoczonych „Berlingowców"; na dwie następne, którym udaje się przybić, wdziera się kilku najsilniejszych. Tafla wody jest czysta. Nie ma żadnej zasłony i niemieckie km zatapiają jedną łódkę po drugiej.
Na brzegu tłoczy się wystraszona, niekarna masa na pół obłąkanych ludzi. Niebaczni na ogień granatników stoją wpatrzeni w przeciw­legły brzeg, skąd wyczekiwana jest pomoc - ­pomoc, która nie nadchodzi. Niektórzy rzucają się wpław. Inni montują prowizoryczne tratwy. Rzeka raz po raz rozbrzmiewa skowytem ran­nych.
Jasnym staje się, że realnej pomocy z tamte­go brzegu nie otrzymamy. Potwierdza to mel­dunek oficera, przybywającego z brzegu pra­skiego, który oświadcza, iż dowództwo rozmy­śliło się i będzie dostarczać po 15 łodzi saper­skich co wieczór, zamiast obiecanych 100 pon­tonów jednorazowo. Cynizm tego oświadcze­nia, bezmyślność w organizacji przeprawy są jasne: decyduję natychmiast przystąpić do przygotowania przebicia się do Śródmieścia przez ogród Frascatti. Tymczasem „Berlingow­cy" gromadzą się nad rzeką, opuszczając ubez­pieczenia i wypełniają powietrze wrzawą roz­namiętnionych głosów.
Polecam chłopcom objąć opuszczone stano­wiska. Nasze „Maximy" grzeją na tyralierę na­cierających Niemców. Zarządzam zebranie lu­dzi do przebicia się. Poszczególne grupki prze­skakują przez ulicę oświetloną blaskiem płoną­cych szop. Ochotnikom, do których należy     Wi­told, polecam przeprawić się na drugi brzeg, by tam spowodować wysłanie jeszcze przed świ­tem kilku pontonów dla przewiezienia rannych i pozostałych na brzegu „Berlingowców". Że­gnamy się uściskiem dłoni, widzę ich, jak od­dalają się szybko od brzegu.
Teraz krótka rozmowa z Łatyszonkiem. Prze­bijamy się do Śródmieścia. Jeśli chce, może z grupą wypróbowanych ludzi dołączyć do me­go oddziału. Na decyzję zostawiam mu trzy mi­nuty. Przed świtem musimy być w mieście. Ma­jor zgadza się natychmiast i melduje się po chwili z dwudziestu oficerami i podoficerami.
Stoimy teraz w długiej bramie, zasłanej pole­głymi. Ustawiam wszystkich w szyku marszo­wym. Mówię kilka słów o trasie, którą mamy iść. W wypadku odłączenia się pojedynczych ludzi czy rozbicia oddziału należy przedzierać się w kierunku gmachu YMCA lub Instytutu Głuchoniemych. Wyznaczam dowódców po­szczególnych oddziałów: „Słoń" dowodzi gru­pą uderzeniową, „Pol" ubezpieczeniem bocz­nym, „Jur" strażą tylną, Ojciec Paweł opiekuje się dziewczętami. Przedstawiamy sobą oddział o wielkiej sile ognia. Mamy dużą ilość pe­emów, granatów różnego rodzaju, samopowta­rzalne karabiny.
Ojciec Paweł prosi o chwilę skupienia i wzbudzenie żalu za grzechy. Stoimy w ciemnej bramie, nogi grzęzną w trupach poległych. Wzrokiem biegniemy ku jasnemu otworowi, przez który widać czerwone niebo i błyskami rakiet rozświetlane ruiny Czerniakowa. Artyle­ria sowiecka bije ukośną linią, przecinając dro­gę naszego odwrotu z Czerniakowa.
W tym momencie myśl moja wraca do podob­nej sytuacji na Starówce, gdy w ruinach ghetta Piotr prowadził natarcie. Piotr, najlepszy przy­jaciel i wychowawca, harcmistrz Piotr, który zjawiał się wszędzie, gdzie było wahanie, i umiał swym słowem tchnąć w ludzi nową wiarę. Poczułem nagle jego obecność, spojrza­łem ku Wiśle, która błyskała w świetle reflekto­rów i rakiet, ku Solcowi, na którym płonęły, jak niegdyś, szopy.
Ojciec Paweł udziela absolucji, odmawia mo­dlitwę za naszą garstkę, porywającą się na trudne zadanie. Znak krzyża otwiera nam dro­gę do swoich - do miasta.
Ruszamy. Idę pierwszy z Ojcem Pawłem i „Sło­niem". Przeciskamy się przez wąskie szczeliny w ruinach. Za nami wyciągniętym wężem około 70 postaci. Wąż błyska od czasu do czasu stalą broni, czasem zadźwięczy metal. Wychodzimy na szerszą przestrzeń między ulicami Zagórną i Wilanowską. Idziemy luźnym rojem, zatrzymu­jąc się, gdy rakieta rozświetli powietrze. Z półmroku przed nami wynurza się linia jakiegoś ro­wu. Przyśpieszam kroku i nagle krótkim szczek­nięciem wybiega ku mnie: - Patrolle?
Rzucam ze „Słoniem" granaty, skaczemy do okopu. Jęki rannych, huk granatów, „Słoń" osuwa się na kolana. Wyskakuję z okopu i bie­gnę z kilkoma towarzyszami krzycząc: Na­przód!
Spod nóg tryskają snopy błysków świetlnej amunicji, którymi gonią nas Niemcy. W świetle rakiet widzę, że „Berlingowcy" cofają się, po­ciągając za sobą innych. Ale oto już i ruiny. Stajemy na chwilę. Jest nas czworo.
Chwila wahania i wracam do ruin, w których spodziewam się spotkać swój oddział. Mijam naszą ostatnią twierdzę. Płonie wysokim słu­pem ognia, wybucha raz po raz pozostawiona przez nas, zbędna amunicja. Jestem już w do­brze znanych ruinach. Znajduję tu tylko druży­nę „Berlingowców" z sierżantem; reszta przy­warowała gdzieś w ruinach, zdecydowana cze­kać do rana. Słychać rozmowy Niemców, któ­rzy już oddzielają nas od brzegu rzeki.
Zawracam ku Czerniakowskiej, lawirując między rzędami pustych beczek, między ruina­mi i zgliszczami. Mijamy „Społem", idziemy ulicą, wolnym krokiem, z ręką na spustach pe­emów. Dochodzimy tak do rogu Czerniakow­skiej. Przeciskamy się wolno przez barykadę: nagle znad głowy, z okna domu pada znów: ­Patrolle? - Odpowiadamy: - Patrolle.
Stoję na Czerniakowskiej z Haliczem i Blon­dem, dyskretnie trzymając na muszce peemów okno, z którego padło niedyskretne pytanie. Wolno dołączają do nas inni, idziemy dalej środkiem ulicy. Koło następnej barykady mija­my grupę żołnierzy niemieckich, którzy nie in­teresują się nami. Podobnie koło budynku ZUS-u. Osiągamy Rozbrat.
Dziurą w płocie wchodzimy do ogrodu, by znaleźć się naprzeciw budynków niemieckich, cichych i jakby opuszczonych. Zbliżam się do pierwszego, trzymając w ręku granat przeciw­pancerny. Bunkier pusty. Następny okazuje się zwykłą maską. Po kilkudziesięciu krokach znaj­dujemy wielki spadochron i zasobnik, zrzucony przez Amerykanów (mowa o zrzutach dokonanych 5 dni wcześniej – 18 września 1944 r. – przez 107 amerykańskich „latających fortec” B-17). Nie zatrzymujemy się przy nim, lecz szybko zmierzamy w stronę Książęcej.
    Wychodzę na ulicę, naprzeciw Smolnej, aby stwierdzić zupełną pustkę. Jedynie brzeg Wisły rozbrzmiewa ciągle seriami kaemów i błyska światem rakiet. Wracam do chłopców, idziemy dalej wzdłuż starego rowu łącznikowego, który łączy Czerniaków z miastem.
Nagle słychać kroki. Przywarowaliśmy w krza­kach. Patrol niemiecki mija nas miarowym kro­kiem i niknie w tunelu w kierunku Książęcej. Te­raz przeskakujemy rów i posuwamy się w stronę Ambasady Chińskiej (ul. Frascati 10).
Za gęstwą krzaków niespodziewanie nie­miecki rów strzelecki, najeżony karabinami. Na pytanie odpowiadamy granatami. Skaczę przez rów, za mną moja łączniczka Wika (przyszła żona -W.), Halicz, Blond, sierżant z armii Berlinga. Reszta je­go żołnierzy pada i otwiera chaotyczny ogień.
Przed nami skarpa stroma, przecięta żywopło­tem. Nurkuję w żywopłot i przekonuję się, że jest to zamaskowany drut kolczasty. Zawisam na drutach. Czuję krew zalewającą usta, czuję ostrza wbijające się w ciało. Ścigają mnie świsty i huk pocisków. Ciskam za siebie, w przebyty właśnie rów, granat, a równocześnie uderzenie pocisku zrzuca mi hełm z głowy.
Udaje mi się wyplątać, biegnę w prawo wzdłuż płotu, ręką wskazując towarzyszom drzewo zrą­bane przez pocisk artyleryjski, które umożliwia nam przeskoczenie przez drut. Po pniu i gałę­ziach dostajemy się na drugą stronę zasieku. Te­raz zygzakami pod górę, odprowadzani pojedyn­czymi strzałami. Wchodzimy do budynku Amba­sady Chińskiej.
Opanowuję krok i wolno, jakby od niechce­nia, przemierzam pustą salę; tylko bicie serca, które łomoce w piersi, świadczy o przebytej drodze. W wielkim portefenetrze widać sylwet­kę wartownika. Pada pytanie po rusku. Odpo­wiadam machnięciem ręką i wyskakujemy na ulicę Frascati.
Biegniemy do domu prof. Pniewskiego (al. Na Skarpie 27 - znany autorowi - W.). Wchodzę wolno po schodach, za mną koledzy. Jest zupełnie ciemno. Mam w prawym ręku „Stena", w lewym latarkę; dwa ostatnie grana­ty tkwią za pasem, otwarta kabura pozwala w każdej chwili sięgnąć po pistolet.
Na schodach wartownik. Polak czy Niemiec? Błysk latarki. Odpowiedź: Niemiec. Odsuwam go zdecydowanym ruchem ręki, mijam go, ję­cząc głośno i trzymając się za zakrwawioną twarz. Za mną towarzysze.
Schodzimy do piwnicy, odprowadzani przez zaskoczonego i zdziwionego wartownika. Jeste­śmy w pracowni profesora - nie spodziewałem się, że będę odwiedzał pracownię mego profeso­ra w takich okolicznościach. Z pracowni idzie­my na taras, chcemy zeskoczyć do parowu, któ­ry biegnie do gmachu YMCA (przy ul. Konopnickiej 6). Ale wysokość jest zbyt wielka, musimy wracać na górę.
    Jest już dwóch wartowników. Przyglądają się podejrzliwie, zadają jakieś pytania, na które odpowiadam jękami, trzymając się ręką za twarz. Odsuwamy barykadę z drzwi i wycho­dzimy na taras na parterze. I tu to samo: za du­ża wysokość.
Jeszcze raz wracamy do domu, w którym roi się od Niemców. Nie ma na co czekać: pierw­szym oknem, bez namysłu, skaczę z pierwsze­go piętra na ulicę. Hop, hop, hop - skaczą za mną koledzy, potem biegiem po skarpie do pa­rowu i pod górę do budynku YMCA. Teraz do­piero ściga nas ogień karabinów i jakiegoś ka­emu od strony Ambasady Francuskiej. Zziajani dopadamy muru YMCA. Serca biją. Płuca chwytają gorączkowo powietrze.
Dom milczy. Polacy czy Niemcy? Każę towa­rzyszom odpocząć, sam z wolna obchodzę bu­dynek. Milczenie. Niemcy czy Polacy? Nagle gdzieś z narożnika bluzga karabin maszynowy, odpowiada mu natychmiast inny z Ambasady Chińskiej. Soczyste przekleństwo (ciekawe jakie? Stawiam na "qrzywą" i pytanie: ­Stój, kto idzie? - napełniają mi duszę muzyką. A więc swoi.

I doszedłeś mój żołnierzu
    Gdzie nie doszedł nikt przed Tobą...
Sam nie możesz w to uwierzyć
    Że nie trzeba już zabijać
To już koniec mój żołnierzu
    Możesz patrzeć w biały obłok
Możesz patrzeć, nie każdemu los tak sprzyjał
Dośpiewałeś mój żołnierzu
    Aż do końca wszystkie pieśni
I powtórzysz swoim dzieciom ten najbardziej smutny temat
Nie powróci razem z Tobą
    Twój przyjaciel i rówieśnik
A więc śpiewaj także za tych, których nie ma
I doniosłeś mój żołnierzu
    Wszystkie swoje ludzkie sprawy
Nawet te najbardziej skryte, których nie zdradziłeś listom
Możesz wracać choćby jutro
    Do spalonej swej Warszawy
Możesz piskać i w ogóle możesz wszystko
Więc dlaczego tak się boisz
    Tej powrotnej swojej drogi
Czy ci w oczy spojrzy jutro bezlitosna rozpacz czyjaś
Że ktoś krzyknie jakim prawem
    Jakie Cię chroniły bogi
I dlaczego właśnie Tobie los tak sprzyjał...